Η κοινωνική οικονομία τα τελευταία χρόνια παρά τα πολλά ερωτηματικά που τη συνοδεύουν αναδεικνύεται σαν το μοναδικό πρωταγωνιστή στο χώρο ανάμεσα στο Δημόσιο και το Ιδιωτικό. Εκεί ακριβώς που βρίσκεται και το πεδίο δράσης της Κοινωνίας των Πολιτών. Οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης, η τεχνολογική επανάσταση, οι παγκοσμιοποίηση και η εξωστρέφεια των αγορών, όχι μόνο δεν κατάφεραν να επιλύσουν τα ζωτικά προβλήματα της ύπαρξης μας, αλλά δημιούργησαν και άλλα με αποτέλεσμα να οδηγήσουν πολλούς συμπολίτες μας τόσο στις αναπτυγμένες χώρες όσο και στις αναπτυσσόμενες στο περιθώριο της κοινωνικής, πολιτιστικής και οικονομικής ζωής.
Η οικονομική κρίση, την οποία σήμερα όλοι υφιστάμεθα, αλλά και πριν από αυτή, το έλλειμμα κοινωνικής συνοχής είχε κάνει αισθητή τη παρουσία του. Το μεγάλο κενό που δημιουργείται ανάμεσα στην Αγορά- Ιδιωτικό τομέα «Πρώτος Τομέας της Οικονομίας και στο Δημόσιο «Δεύτερος Τομέας» καλείται και πρέπει από τη φύση της να το καλύψει η Κοινωνία των Πολιτών με τη δημιουργία ενός Τρίτου Τομέα. Ο Τρίτος αυτός τομέας έχει ήδη εμφανιστεί υπό τη μορφή αστικών ή αγροτικών συνεταιρισμών, διαφόρων Ιδρυμάτων, πολιτιστικών, περιβαλλοντικών ή φιλοζωικών συλλόγων και ηθικών ή πράσινων τραπεζών ή και μικροπιστωτικών φορέων. Τα κύρια χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων αυτών είναι ο εθελοντισμός , η αλληλεγγύη και η άμεση δημοκρατία.
Καθώς πλησιάζουν οι δημοτικές και περιφερειακές εκλογές και θα έπρεπε οι υποψήφιοι δημοτικοί άρχοντες να έχουν στην ατζέντα τους και τη Κοινωνική Οικονομία, δυστυχώς διαπιστώνουμε τη συστηματική απουσία της. Άγνοια ή κάτι άλλο; Αδιαφορία ή πελατειακά σχέσεις; Έλλειψη βούλησης ή σκοτεινά οικονομικά συμφέροντα; Εν τέλει Οικονομία ή Παραοικονομία;
Ο Τρίτος Τομέας, ή αλλιώς πως, «Κοινωνική Οικονομία» προσπαθεί να εντάξει στην αγορά εργασίας τις ευπαθείς κοινωνικές ομάδες που τώρα βρίσκονται στα όρια της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Αλλά και στη στήριξη δραστηριοτήτων που διευρύνουν ην έννοια του κοινού καλού όπως η στήριξη περιβαλλοντικών δραστηριοτήτων. Δημιουργεί νέες θέσεις εργασίας ώστε να αξιοποιηθούν τα άτομα που ο πρώτος τομέας τα θεωρεί μη παραγωγικά ή μη ικανά για εργασία. Ο Τρίτος τομέας στηρίζεται πρωτευόντως στο Κοινωνικό κεφάλαιο και δευτερευόντως στο Οικονομικό. Το κοινωνικό κεφάλαιο εκπροσωπείται κύρια, προφυλάσσεται και αναδεικνύεται από τους φορείς της Κ.τ.Π. τις ΜΚΟ και τις εθελοντικές οργανώσεις. Το κοινωνικό κεφάλαιο επενδύει στον άνθρωπο, την κοινωνία και το περιβάλλον. Το κοινωνικό κεφάλαιο διέπεται από αξίες και άυλες έννοιες που καθοδηγούν το οικονομικό κεφάλαιο με σκοπό τη δημιουργία κοινωνικού οφέλους. Κάτω από το πρίσμα αυτό η Κοινωνική Οικονομία αποτελεί την έκφραση, την οργάνωση και τη δραστηριοποίηση της Κ.τ.Π στο οικονομικό πεδίο.
Εκτός από το οικονομικό εισόδημα υπάρχει και το κοινωνικό που δυστυχώς σπάνια το αποτιμάμε και σπανιότερα το αναγνωρίζουμε. Όλα είναι θέμα διαφοράς προτεραιοτήτων και αξιών. Αλλά ποιός καθορίζει αυτές;
Έννοιες όπως κοινωνική φροντίδα, αναψυχή, κοινωνικός αποκλεισμός, ευπαθείς κοινωνικές ομάδες, προάσπιση ανθρωπίνων και πολιτικών δικαιωμάτων, συμμετοχική δημοκρατία, ξένες για το πρώτο τομέα της οικονομίας και σχετικά άγνωστες ως φοβικές στο κράτος πρόνοιας αποτελούν το κύριο χώρο ανάπτυξης του τρίτου τομέα αφού οι έννοιες αυτές ταυτίζονται με τις ανάγκες της κοινωνίας και είναι ξένες στο κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο. Οικονομικό μοντέλο που ο τρίτος τομέας δεν έρχεται να γκρεμίσει όπως πολλοί θεωρητικοί της «επανάστασης» θα επιθυμούσαν, αλλά έρχεται να διορθώσει, να συμπληρώσει και να βελτιώσει.
Η ευρύτητα και η ασάφεια βέβαια που υφίστανται σχετικά με την έννοια της κοινωνικής οικονομίας γεννά και τα ερωτηματικά, που δεν ξέρω πόσοι από μας είναι έτοιμοι να τα απαντήσουν. Αλλά θα πρέπει να τα απαντήσουμε και μάλιστα γρήγορα και με σαφή τρόπο για να αποδείξουμε το αυτονόητο. Ότι ο άνθρωπος προηγείται του χρήματος. Το χρήμα δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα μέσο για την εξυπηρέτηση του ανθρώπου. Η Κοινωνική Οικονομία αποτελεί μια κοινωνικά προσανατολισμένη λογική της επιχειρηματικότητας.
Η Κοινωνική Οικονομία αποτελεί από μόνη της μια σημαντική καινοτομία και οι επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χώρο αυτό αποτελούν φορείς καινοτομίας. Ταυτόχρονα οι επιχειρηματικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται στο τρίτο τομέα στηρίζονται και αυτές στη καινοτομία. Εφαρμόζουν καινοτόμες μορφές οργάνωσης της εργασίας, π.χ. για να μπορούν να εργαστούν άτομα με αναπηρίες. Ο Εθελοντισμός αποτελεί πλέον από μόνος του μέρος του κοινωνικού κεφαλαίου, αφού πλέον πέρασε από τη διάσταση της κοινωνικής αλληλεγγύης στη διάσταση της ανταποδοτικότητας. Στα πλαίσια αυτά η Κοινωνική Οικονομία χρειάζεται τον εθελοντισμό για να μπορέσει να αναπτυχθεί και σε τομείς όπως ο πολιτισμός, το περιβάλλον και η κοινωνική φροντίδα.
Οι επιχειρήσεις κοινωνικής οικονομίας ή υπό μία άλλη έννοια επιχειρήσεις της αλληλεγγύης, βασιζόμενες στην καινοτομία, επεκτάθηκαν σε νέα πεδία δραστηριοτήτων όπως σε υπηρεσίες γειτνίασης, αναδόμησης προβληματικών συνοικιών, βοήθειας ηλικιωμένων ατόμων και των ατόμων με ειδικές ανάγκες, επαγγελματικής ενσωμάτωσης ατόμων χαμηλού μορφωτικού επιπέδου καθώς και στο εμπόριο, την ηθική και αλληλέγγυα χρηματοδότηση, την περιβαλλοντική διαχείριση αποβλήτων κ.α. Η βασική δύναμη αυτού του είδους επιχειρηματικών σχημάτων είναι η αλληλοϋποστήριξη τους και η αλληλεγγύη των μελών τους. Βέβαια η Κοινωνική Οικονομία δεν πρέπει να θεωρείται απλά ως ένα ακόμη μέσο για την εξασφάλιση θέσεων εργασίας και μάλιστα πολλές φορές με παχυλές αμοιβές, αλλά κύρια ως ένα μέσο για τη κάλυψη των αναγκών για κοινωνικές υπηρεσίες. Πολλές φορές έχουμε δείγματα καταστρατήγησης του θεσμού των αστικών μη κερδοσκοπικών εταιριών αφού σαν κοινωνική προσφορά κάποιοι θεωρούν την επαγγελματική εξασφάλιση των στελεχών τους.
Η Κοινωνική Οικονομία περιλαμβάνεται στην ευρύτερη έννοια της πράσινης οικονομίας. Οι κοινωνικές επιχειρήσεις έχουν τη σοβαρότερη συμβολή στην πράσινη ανάπτυξη, αφού αντιπροσωπεύουν το κοινωνικό κεφάλαιο. Το κατά πόσον αυτό είναι διαθέσιμο δεν εξαρτάται μόνο από το όποιο κράτος ή και τους τεχνοκράτες της ιδιωτικής Οικονομίας, αλλά και από την ίδια τη Κοινωνία των Πολιτών. Στη χώρα μας τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι φορείς της Κοινωνικής Οικονομίας έχουν κυρίως νομοθετικό και χρηματοοικονομικό χαρακτήρα.
Στο τομεακό επιχειρησιακό πρόγραμμα «Ανάπτυξη του Ανθρώπινου Δυναμικού» στα πλαίσια του ΕΣΠΑ (2007-2013) έχουν ενταχθεί αρκετά εργαλεία που θα βοηθήσουν τις επιχειρήσεις της κοινωνικής οικονομίας αφού το πρόγραμμα περιλαμβάνει την ενίσχυση της προσαρμοστικότητας του ανθρώπινου δυναμικού και των επιχειρήσεων. Ποιό συγκεκριμένα το πρόγραμμα μπορεί να καλύψει :
¨ Την διευκόλυνση της πρόσβασης στην απασχόληση.
¨ Την εδραίωση της μεταρρύθμισης στον τομέα της Ψυχικής Υγείας, την ανάπτυξη της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας και προάσπιση της Δημόσιας Υγείας του πληθυσμού.
¨ Την ενίσχυση της απασχόλησης των γυναικών των νέων, των εργαζόμενων μεγαλύτερης ηλικίας και των ευάλωτων ομάδων.
¨ Την προώθηση της ισότιμης πρόσβασης στην αγορά εργασίας, καθώς και τη μείωση του κοινωνικού αποκλεισμού και ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής.
Ένας δεύτερος χρηματοδοτικός μηχανισμός στα πλαίσια του ΕΣΠΑ που ενδιαφέρει τις κοινωνικές επιχειρήσεις είναι και το επιχειρησιακό πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα 2007-2013»
Στα πλαίσια αυτά μορφές κοινωνικών επιχειρήσεων θα μπορούσαν να συνδράμουν αποφασιστικά στο έργο των δήμων, προσφέροντας σε αυτούς όλα τα οφέλη που προκύπτουν από τη δραστηριότητα τους όπως έχει προαναφερθεί.
Αναφέρω επιγραμματικά κάποιες ιδέες που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στα πλαίσια ενός ευρύτερου κοινωνικού διαλόγου των τοπικών κοινωνιών με την αξιολόγηση βέβαια της βιωσιμότητας τους με όρους τόσο κοινωνικού όσο και οικονομικού μάνατζμεντ.
¨ από την εκμετάλλευση κάποιου ή κάποιων αναψυκτηρίων στο χώρο των πάρκων.
¨ Από εκδηλώσεις Πολιτισμού όπως διενέργεια πολιτιστικών εκδηλώσεων, πώληση βιβλίων, τη λειτουργία θερινού κινηματογράφου κλπ.
¨ Από παρεχόμενες οργανωμένες αθλητικές δραστηριότητες.
¨ Από τη καλλιέργεια σε επιλεγμένους χώρους και εμπορία βιολογικών προϊόντων.
¨ Από τη λειτουργία και εκμετάλλευση διάφορων θεματικών χώρων.(π.χ. παροχή εκπαίδευσης σε θεματικά πεδία)
¨ Από την εκμετάλλευση δραστηριοτήτων που δεν παρέχονται συχνά από επιχειρήσεις του πρώτου και δεύτερου τομέα (π.χ. χώρου για παιχνίδια κατοικίδιων ζώων, εμπορία προϊόντων για την ατομική υγιεινή των ζώων)
¨ Από τη διαχείριση των απορριμμάτων, των λοιπών αποβλήτων και παραπροϊόντων των πάρκων και των βουνών της περιοχής.
¨ Εκμετάλλευση της παραγωγής εναλλακτικών μορφών ενέργειας (π.χ. φωτοβολταϊκά)
¨ Ή την δημιουργία κοινωνικών επιχειρήσεων ευρύτερου βεληνεκούς που μέρος των καθαρών κερδών τους θα κατευθύνονται για να καλύψουν κοινωνικές ανάγκες των Δήμων. (π.χ ηθική τράπεζα, φορέας πιστοποίησης προϊόντων υπηρεσιών και προσώπων.)
Οι νέοι Δήμοι που προέκυψαν από το Καλλικράτη μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις επιχειρήσεις της Κοινωνικής Οικονομίας προς όφελος του κοινωνικού συνόλου. Θέλουν όμως;
